زمین شناسی بلوچستان

  بیشتر سرزمین بلوچستان در دوران های گذشته زیرآب بوده و با گذشت زمانی طولانی از زیر آب بیرون آمده است. خاک زمین های جنوب نیکشهر و برخی از برجستگی های این منطقه که از شن و ماسه پدید آمده است و آکنده از سنگواره هاست، این نظریه تأیید می کند. سرتوماس هولدیچ در کتاب نقاط مرزی هندوستان، می نویسد: «پشته ها و توده های خاک رس مطبّق و مضرّسی که در سواحل بلوچستان زیاد است و بعضی نقاط آن که همچون ستون فقرات نهنگ شکل گرفته است و همچون نمک های لزجی که در جای جای این منطقه دیده می شود، نشان دهنده آن است که در دوران های گذشته، این سرزمین را آب پوشانده بوده است. مطالعات زمین شناسی که در منطقه بلوچستان به عمل آمده است، بیانگر آثار رسوبات مختلف از دوره های اول تا چهارم زمین شناسی در این منطقه است. در بلوچستان پرمو- کربنیفر به وسیله آهک های محتوی (fusulinides ) مشخص می شود این آهک ها به شکل یک برآمدگی نوک تیز از وسط شیت های تریاس ماشک در دره مرتفع ذهوب نزدیک مرزپیشین بیرون آمده است. در شمال شرقی بلوچستان، نزدیک مرز افغانستان، تریاس فوقانی به وسیله هزار متر شیت های محتوی Monotis مشخص شده است .«لیاس» بلوچستان، شامل هزارمتر آهک ها و شیت هایی می باشد که در برخی نقاط دارای سنگواره است. در بخش مرزی ایران و افغانستان آهک های دارای هیپوریت که تا دریاچه هامون سیستان گسترش یافته است، وجود دارد دراین ناحیه Hippurites verdenbur gikuhn را تشخیص داده اند این طبقات به سوی مشرق تا افغانستان ادامه می یابد.

از سفیدابه تا حرمک و سپس در سراسر توده های کوهستانی کوه ملک سیاه شیت های رنگارنگ، سنگهای آتشفشانی ماسه سنگ ها و بندرت عدسی های آهکی خردشده دیده می شود. این سنگ ها در سطح بیابانی کوهستانی و مرتفع به شکل بریده بریده ظاهر گردیده اند.

میان سفیدابه و حرمک، آهک های محتوی نومولیت های کوچک در غرب ارتفاعات پیرامون جاده وجود دارد، گرچه تعیین گونه این نومولیت ها ممکن نیست ولی بسیار پرارزش هستند و عمر قسمت بالایی فلیش ( سنگ های رسی ) آتشفشانی را که روی آهکهای Rudist دار قرار دارد، مشخص می‌سازند. این فلیش آتشفشانی، متعلق به کرتاسه بالایی و ائوسن است.

توده‌های سرپانتنینی که در مجاورت آن قرار دارد، نیز متعلق به کرتاسه است ودارای اهمیت اقتصادی می باشد، زیرا از لحاظ نهشته های کرومیت، بسیار غنی است. این بستره که مسلماً نومولیتی است در فاصله 125 کیلومتری نهشته‌های لوتتی که محتوی Nummu lites perforatus است و در کوههای بلوچستان، در شمال شرقی شهر زاهدان واقع است قرار دارد. وجود دوره نومولیتی و بویژه دوره لوتتی در شرق ایران از شمال تا جنوب تأیید شده است. در دوره نومولیتی بلوچستان، فعالیت های متعدد آتشفشانی چه در ائوسن و چه در اولیگوسن تشخیص داده شده است. این فعالیت آتشفشانی مربوط به قسمتی بوده است، که فلیش آتشفشانی از کرتاسه بالایی تا پایان دوره نومولیتی در شمال و شمال غربی بلوچستان وجود دارد.

در قسمت جنوبی تر میان حرمک و زاهدان جاده آسفالته از کوه ملک سیاه که از فلیش تشکیل شده است، می گذرد این فلیش از 1500 متر روانه ها، توف‌های آتشفشانی، شیت های رنگارنگ، ماسه سنگ ها و به ندرت عدسی‌های آهکی تشکیل شده است که همه آنها چین خورده و فرسایش یافته‌اند و رگه هایی از کوارتز، آنها را قطع کرده است. دردامنه شمال شرقی این قسمت نومولیت هاو آلوئولین های غیر مشخص و یکی از توتیاهای دریایی موسوم به Arachnio pleurus semireticulatus در ائوسن زیرین کشف شده است. در کوه شتران ( شتری ) طبقات آتشفشانی، بازالت، آندزیت، داسیت، ایگنمبریت و توف های بمب دار یافت شده است. و به خوبی معلوم می شود که از کرتاسه بالایی، دریایی جوانتر بوده و بیش از میتوپلیوس تشکیل شده است. در بعضی نقاط، طبقات آتشفشانی، آهکهای محتوی آلوئولینها و نومولیت های ائوسن زیرین و شاید میانی را پوشانیده است. بنابراین، به نظر می رسد که این طبقات آتشفشانی که در بخش بزرگی از سرزمین ایران شناخته شده است، متعلق به دوره ائوسن و حتی اولیگوسن باشد، از این رو می توان گفت که دوره نومولیتی دریایی و ائوسن میانی بویژه در همه مشرق بلوچستان با دورخساره متفاوت وجود دارد، یکی رخساره کاملاً آهکی در شمال و دیگر رخساره فلیش در جنوب، نزدیک زاهدان، با تولیت بزرگی وجود دارد که گرانیت آن در فلیش نفوذ کرده است. درمکران نیز سنگ های ائوسن دریایی دیده می شود که از ماسه سنگ ها و شیل ومارن تشکیل شده اند و میتوان رخساره فلیش را به آنها نسبت داد، ولی سنگهای آتشفشای در آنها دیده نشده است. در ناحیه غربی بلوچستان دردرون شبه فلیش های ائوسن - اولیگوسن، مقدار زیادی از بلوک سنگ های بیگانه مشاهده می شود که مورفولوژی آنها بسیار مشخص است، زیرا در برابر فرسایش، مقاومت بیشتری نشان داده اند. این بلوک ها از جنس سنگهای آذرین (اولترابازیک ) و رسوبی است. درارتفاعات بشاگرد، بلوک سنگ بیگانه ای از جنس آهک دیده شده است که سن آن پرمین است، این واحد که گسترش زیادی دارد با دگر شیبی روی آمیزه رنگین قرار گرفته است.

منبع : بلوچستان و تمدن دیرینه آن

تالیف : دکتر ایرج افشار سیستانی